GAGAVUZ ÖZERK YERİ ile Moldova Hükümeti arasındaki gerilim son aylarda artmış durumda. Bu konu Türk kamuoyunda çok gündeme gelmese de Ukrayna savaşının yarattığı bölgesel gerilim nedeniyle daha fazla ön plana çıkmaya başlamakta ve Gagavuzların Türkiye ile olan etno-kültürel bağları nedeniyle önem arz etmekte. Bu yazıda Gagavuzya’nın Kişinev Hükümeti ile yaşadığı kriz, nedenleri ve Türkiye’nin bu konuda atabileceği adımlar analiz edilecek. Yaşanan krizin daha iyi anlaşılabilmesi için ilk önce Gagavuzların kim olduğuna kısaca değinmek gerekiyor. 

Gagavuzlar kimdir?

Gagavuzlar, Ortodoks Hıristiyanlık inancına mensup ve Moldova Cumhuriyeti’ne bağlı Gagavuz Özerk Yeri’nde yaşayan bir Türk halkı. Gagavuzya, Moldova’daki Transdinyester ile birlikte iki özerk bölgeden biri. Fakat Rus kontrolündeki Transdinyester’den farklı olarak Gagavuzya’da Rus askeri bulunmamakta. Gagavuzya’nın nüfusu 150 bin civarında. Türk halkı olan Gagavuzlar Hıristiyan olmakla beraber, Şamanizm ve Anadolu İslam anlayışına uygun ritüeller ve gelenekler de barındırıyor. Örneğin; yaratanı Allah, papazlarını baba olarak çağırmaktalar. Gagavuz Türklerinin dili Türkiye Türkçesine çok yakın. Gagavuzya’da görüştüğüm uzmanların önemli bir kısmı Gagavuz sözcüğünün ‘‘Gök Oğuz’’dan türediğini ve Oğuzların, Peçenek ile Kıpçak Türkleriyle birleşmesinden Gagavuz etnisitesinin meydana geldiğini iddia ediyor.

Gagavuzya’nın kronik sorunları

Gagauzya’nın üç temel sorunu bulunuyor: Ekonomik sorun, asimilasyon tehdidi ve Kişinev hükümetiyle yaşanan siyasi sorunlar. Gagavuzya’nın en önemli meselelerinden birisi ekonomik sorunlar. Gagavuzların en önemli geçim kaynağı tarım. Gagavuzlar üzüm ve ceviz yetiştiriyor ve şarap üretimiyle dikkat çekiyor. Fakat şaraplarını Rusya’nın başını çektiği kısıtlı ülkeye satabiliyorlar. İşsizlik ise bölgenin en önemli sorunu. Yeterli istihdam alanlarının olmaması nedeniyle birçok genç iş bulabilmek amacıyla Rusya ve Türkiye’ye gidiyor. Gidenlerin bir kısmı ise tekrar memleketlerine dönmüyor. Bu da Gagavuzlar için nüfusun azalma riskine işaret ediyor.

Gagavuzların en büyük endişelerinden biri Moldovalıların komşuları olan ve aynı etnik gruba mensup olup, aynı dili konuştukları Romanya ile birleşme ihtimali. Gagavuzlar, böyle bir birleşmenin olması durumunda az bir nüfusa sahip Gagavuzların tamamen asimile olacağını düşünüyor. Gagavuzlar, “Moldova Romanya ile birleşirse Gagavuzya kendi yoluna gider” düşüncesinde. Aynı zamanda Moldova’nın AB’ye girmesinin de Gagavuzya için olumsuz sonuçlar doğuracağını düşünüyorlar. Bundan dolayı Gagavuzlar, Moldova’nın Batı yanlısı değil, Rusya yanlısı bir politika izlemesinden yana. Gagavuzların kendilerini AB’ye değil de Rusya’ya daha yakın hissetmesinde tarihsel, kültürel ve zihinsel nedenler bulunuyor. 

Gagavuzların en büyük sorunlarından birisi ise asimilasyon ve Gagavuz Türkçesinin yok olma tehlikesi. Gagavuzya’da bugün Rusya’nın ve Rusça’nın etkisi çok büyük. Bazı köylerde Gagavuzca konuşulmakla beraber, başkent Komrat’ta ve Gagavuzya’nın genelinde Rusça konuşuluyor. Televizyon kanallarının çoğu Rus kanalı. Okullarda eğitim genelde Rusça yapılıyor.  Gagavuzca dilinde ders sayısı çok az. Aileler ise çocuklarıyla daha çok Rusça konuşmayı tercih ediyor. “Çocuklarınızla neden Gagavuzca konuşmuyorsunuz?” diye sorulduğunda, şu yanıtı veriyorlar: “Çocuğum Gagavuzca öğrenirse iş bulamaz; ama Rusça öğrenirse daha kolay iş bulabilir.” Gagavuzlar Rusça ile dünyaya açılabileceklerini düşünüyorlar. Gagavuz Türkçesinde yayın yapan medya kurumlarının sayısı ise çok az. Gagavuzlar, Moldova Hükümeti’nin Romence konuşulmasıyla ilgi dayatmalarından ise endişeli. Çünkü Gagavuzların çoğu Romence’yi iyi bilmiyor. Bu yüzden Romence ile ilgili yasaların sertleşmesini istemiyorlar. Gagavuz Türkçesinin yok olması demek ise Gagavuzların Rus kimliği içerisinde asimile olması anlamına geliyor. Rusça’nın etkisi nedeniyle bölgede Rusya’nın etkisi Türkiye ve Moldova’dan çok daha fazla. 

Gagavuzya’nın güncel ve politik sorunları

Gagavuzya ile Moldova hükümeti arasındaki sorunlar son zamanlarda krize dönüşmüş durumda. Moldova Cumhurbaşkanı Sandu, Gagavuz Özerk Yeri Başkanı Yevgeniya Gutsul’un seçilmesinden sonra kendisinin hükümetteki üyeliğini onaylamadı. Bu durum başkent Kişinev ve Gagavuzya arasındaki krizi daha da derinleştirdi. Kişinev ve Gagavuzya arasındaki güncel sorunlar geri planda daha yapısal meselelere dayanıyor: Moldova Hükümeti’nin Gagavuzya’nın özerkliğini kaldırmak istemesi, Gagavuzya’ya karşı izolasyon ve baskı politika izlemesi, Moldova’da Rumenleştirme politikası bağlamında Gagavuzların asimile edilmek istenmesi. Gagavuzların zihinsel ve kültürel yakınlığının Moldova ile değil, Türkiye ve bilhassa da Rusya ile olması da Gagavuzya’nın başkent Kişinev ile ilişkilerindeki diğer sorunlar. Batıcı ve Rusya karşıtı çizgideki Moldova Hükümeti ve Moldova Cumhurbaşkanı Sandu, Gagavuzya lideri Gutsul’u Rusya ile çok yakın ilişkileri nedeniyle Rusya’nın adamı olarak görmekte. Rusya yanlısı Şor Partisi tarafından desteklenen Gutsul’un seçilmesiyle Gagavuzya’nın yörüngesi daha fazla Rusya’ya kaymış durumda.

Ukrayna savaşının başlamasından bu yana Gagavuzya ile Moldova arasındaki gerginlik daha da arttı. Gagavuzya Başkanı Yevgenia Gutsul’un Moldova’nın baskısı nedeniyle Rusya’dan yardım istemek için Rusya’ya sık sık ziyaret gerçekleştirmesi ve Gutsul’un Mart ayında Rusya Devlet Başkanı Putin ve Rusya Federasyon Konseyi Başkanı ile görüşmesi Moldova Hükümeti ile Gagavuzya arasındaki gerginliği daha da artırdı. Gutsul, Putin ile görüşmesinin ardından Moldova merkezi yönetimine karşı Putin'in kendilerini destekleme sözü verdiğini belirtti. Gagavuzya Başkanı Gutsul, Kişinev'e dönmeden önce destekçileri onun tutuklanma olasılığından bile endişe duydu. Moldova Başsavcısı Ion Muntean, Gagavuzya Başkanı’na karşı açılan ceza davasına ait dosyaların mahkemeye devredileceğini duyurdu. 

Moldova Hükümeti ile Gagavuzya arasındaki diğer bir sorun ise Moldova’da sonbaharda gerçekleşecek olan AB’ye katılım referandumu. Moldova’da seçmenler, AB’ye entegrasyonun Moldova için ulusal, stratejik bir hedef olmasının anayasaya eklenmesi önerisine evet veya ret oyu verecek. Gagavuzya Başkanı Gutsul buna sıkı bir şekilde muhalefet ediyor. Moldova’daki Batıcı Sandu hükümetine ve ülkenin AB üyeliğine karşı olanlar, Rusya yanlısı ve İsrail vatandaşlığı da olan oligark, siyasetçi İlan Shor’un öncülüğünde “Zafer” bloğunu kurdu. Shor tarafından desteklenen Gagavuzya Başkanı Gustul da bu bloğa katıldı. Rusya yanlısı ve İsrail ile bağlantıları olan Shor, Gagavuzya ve Gagavuzya Başkanı üzerinden Moldova siyasetini etkilemeye çalışıyor.

Moldova içerisinde yer alan fakat Rusya’ya bağlanmak isteyen, aynı zamanda Rus askerinin de bulunduğu Transdinyester Cumhuriyeti’nin Rusya’ya son zamanlarda destek çağrılarında bulunması ile birlikte, Moldova içerisindeki Gagavuzya daha da kritik bir hal aldı. Rusya’nın Ukrayna’nın Odessa şehrini ele geçirmesi durumunda Rusya’nın Transdinyester ve Gagavuzya ile kara bağlantısı kurma şansı bulunuyor. Bu da bu iki bölgenin Rusya’ya bağlanma ihtimalini gündeme getirebilir veya daha fazla Rusya tahakkümüne girmelerine neden olabilir. Rusya karşıtı ve Batı yanlısı olan şu anki Moldova Hükümetine karşı Transdinyester ve Gagavuzya, Rusya’nın Moldova’ya karşı kullanabileceği bir kart durumunda. Son dönemde Batı’dan silah desteği alan Moldova ikinci Ukrayna’ya dönüşme riski taşıyor. Bu aynı zamanda Ukrayna savaşının bölgeye ve Moldova’ya taşınması durumunda Gagavuzların iki güç arasında ezilme ve Donbas’a dönüşme riskine işaret ediyor.

Moldova Hükümeti’nin Gagavuzya’nın özerkliğini tamamen ortadan kaldırma olasılığına ve Rusya ile Moldova arasında yaşanacak askeri gerginlikte Gagavuzya’nın ezilme ihtimaline karşılık, Türkiye’nin siyasi bir insiyatif alması en uygun seçenek. Çünkü Türkiye hem Moldova hem de Rusya ile iyi ilişkilere sahip ve Gagavuzlar soydaş halkımız. Türkiye’nin en kötü (askeri) senaryonun gerçekleşmesine izin vermeden Moldova Hükümeti ile temaslarını artırması ve Gagavuzların özerkliğinin ve kimliğinin korunması için çaba göstermesi önemli bir politik adım olabilir. Çünkü bu hamle, Gagavuzların hem Moldova’nın baskısından korunmasını sağlayacak hem de Rusya’ya muhtaç duruma düşmelerini engelleyecektir. Diğer bir nokta, son zamanlarda Rusya yanlısı Gutsul’un seçilmesiyle de paralel olarak Gagavuzya’da Rusya’nın var olan etkisini daha da artırdığını ve Türkiye’nin ikinci planda kaldığını göz önüne alırsak, Türkiye’nin Gagavuzya yönetiminin ve başkanının belirlenmesinde daha etkili olması gerektiğidir. Gagavuzya’nın Moldova, Rusya ve İsrail gibi aktörlerin etkisinde kalmaması için Gagavuzya yönetiminin yörüngesinin Ankara’ya doğru kayması, Türkiye’nin bölgesel gücü ve etkisi açısından kritik bir önem taşıyor.