BAŞKAN XI JINPING'IN Çin için büyük hedefleri var. Nihai hedefi, ülkeyi 21. yüzyılın hem korkulan hem de hayranlık duyulan, baskın süper gücü haline getirmek. Çin'in artan savaş tehdidi, korkutucu olma arzusunu yansıtıyor. Hayranlık uyandırma hedefine gelince, bu, artan ekonomik ve teknolojik ağırlıkla gerçekleşecek. Bu noktada Xi'nin planı, Çin özel teşebbüsünün yeniden şekillendirilmesine dayanıyor.

Genel bir bakışla, bu plan ve politikanın ilk maliyetleri acı verici oldu. Başarılı dijital şirketlere yönelik iktidar baskısı, şirketlerin kolektif piyasa değerlerinde 2 trilyon dolarlık bir kayba yol açtı. Bir e-ticaret devi olan Alibaba, 4 Ağustos’ta, ilk üç aylık gelirlerinde düşüş açıkladı. Bir gün önce, finansal iştiraki Ant Group da kârında düşüş olduğunu bildirdi. Her iki firmanın da kurucu ortağı olan Jack Ma, yakında Ant'ın kontrolünü bırakabilir. Firmanın net değeri son birkaç yılda 20 milyar dolardan fazla düştü. Sorunlu bir emlak devi olan Evergrande'nin kurucusu Hui Ka Yan'ın 2020'de 40 milyar dolar olan serveti, 6 milyar dolara düştü. Geçen ay, bir otomobil üreticisi olan Stellantis'in patronu Carlos Tavares (en büyük hissedarı Exor, The Economist'in ana şirketinin yarı sahibidir), “artan siyasi müdahaleden” şikayet ederek bir Çin ortak girişiminden çıkacağını açıkladı.

Ancak daha yakından bakıldığında, resim daha karmaşık. Çin ekonomisinde bazı işletmeler zarar görseler bile, diğerleri gelişim gösteriyor. Bir finansal bilgi şirketi olan Bloomberg'e göre, Çin’de şirketler bu yıl ilk halka arzlarda 58 milyar dolarlık rekor bir artış sağladı. Bu rakam Amerika'da sadece 19 milyar dolar; Hong Kong'daysa 5 milyar dolar. Ülkede 1000 firmanın daha halka açılmak için sıraya girdiği bildiriliyor. Bu kapsamda yeni bir zenginler topluluğu da ortaya çıkıyor. Bloomberg'in verilerine göre, Çin'in en zengin on patronu 2020'nin başından bu yana net 167 milyar dolar servet biriktirdi.

Bu yüzyılda Çin'de özel sektör bir durgunluk düzeyinden çıkarak dünyanın en dinamik sektörlerinden biri haline geldi. Amerikan düşünce kuruluşu Peterson Uluslararası Ekonomi Enstitüsü'ne (PIIE) göre, ülkede 2020 itibariyle özel şirketler, Çin'in borsadaki en büyük 100 şirketinin piyasa değerinin yarısından fazlasını oluşturuyor. Bu oran on yıl önce onda birden daha azına tekabül ediyordu. Özel sektör, her beş kentsel işçiden dördünü veya toplamda yaklaşık 150 milyon kişiyi istihdam ediyor. Otuz iki Çinli özel şirket, dünyanın en büyük firmalarının listelendiği Fortune 500’de yer alıyor. 2005’te bu sıralamada hiçbir Çin’li özel şirket yoktu.

Maoizm’den piyasalara

Çin ekonomi tarihi içerisinde Maoizm'den piyasalara yürüyüş uzun ve zorlu oldu. O zamanlar Liaoning eyaletinde bir hükümet görevlisi olan Zheng Chunying, 1992 yılına kadar “girişimciler hor görülüyordu” diye belirtiyor. Ancak yine de o günlerde Çin, değişim konuşmalarıyla çalkalanıyordu ve ülkenin lideri Deng Xiaoping, hükümetin ekonomik reformlara olan bağlılığını daha yeni teyit etmişti. Liaoning'in yerel yönetimi, yetkilileri ve Komünist Parti üyelerini kendi firmalarını kurmaya teşvik etmeye başladı. Zheng, karısı ve kız kardeşiyle birlikte Hong Kong'dan ithal giysiler ve Avrupa'dan ayakkabılar getiren küçük bir dükkanın gururlu ortaklarından biri oldu. 1996'da yetkililer işletmeleri birdenbire yasaklandığında, dükkânını kapatmak yerine hükümetteki işini bırakmayı seçti.

Bürokrasi yerine iş dünyasını seçen gruptan biriydi Zheng. Kararı, iş adamlarının üye olmalarına izin vermek için ÇKP parti tüzüğünün değiştirildiği 2002 yılında haklı çıktı. Bundan sonra China Inc. güçlenmeye başladı. Girişimciler, 2012 ve 2017 yılları arasında Xi liderliğinin ilk beş yılını özel girişimin en parlak dönemi olarak nitelendiriyor. Alibaba ve Tencent gibi teknoloji grupları ve HNA ve Dalian Wanda gibi holdingler küresel olarak öne çıktı. Kurucuları herkesçe bilinen isimler haline geldi ve Kroisos benzeri zenginlikler biriktirdi.

Beş yıl önce: İktidarın ruh hali değişiyor, sermayenin de!

Beş yıl önce Çin yönetiminin ruh hali değişmeye başladı. Önce, bazıları daha sonra iflas eden (HNA gibi) veya kamulaştırılan (Anbang / büyük bir sigorta şirketi gibi) holdinglere hızlı bir baskı geldi. Ardından özel olarak işletilen binlerce gölge banka kapatıldı. Son iki yılda, kullanıcı verilerinden işçi muamelelerine kadar her konuda düzenleyici soruşturmalar, para cezaları ve zorlu yeni kurallarla sıkıştırılan teknoloji devlerine sıra geldi. Ayrıca yeni borç alma kabiliyetleri hükümet tarafından kısıtlanmaya başlayan emlak şirketleri de bu yeni baskı dalgasından nasibini aldı. Geçen yıl, Çin'in en büyük 100 şirketinin piyasa değerinde özel sektörün payı ilk kez düştü.

Yine de teknoloji ve mülkiyetin ötesine bakıldığında işler oldukça farklı. PIIE'den Huang Tianlei, birçok büyük özel şirketin "yalnızca düzenleyici saldırılardan kaçınmadığını, aynı zamanda daha da büyüdüğünü" söylüyor. Örneğin Anta, küresel bir spor giyim imparatorluğu kurdu. Catl tarafından üretilen piller, dünya üzerindeki birçok evde bulunabilir. Merkezi Chongqing kentinde bulunan, Covid-19 ve diğer testlerin üreticisi Zhifei Biological, birdenbire Fortune 500 listesine girmek üzere ortaya çıktı. Zheng'in firması Jala, şu anda 8.000 kişiyi istihdam ediyor ve en büyük yerli cilt bakım ürünleri üreticilerinden biri. Firması, yerel markaların laboratuvarlar kurmaya ve bilim adamlarını işe almaya teşvik edildiği “Oriental Beauty Valley” adlı bir kozmetik geliştirme parkının önemli bir parçası haline geldi.

Zengin listelerinin derleyicisi Rupert Hoogewerf of Hurun, bu yeni kurumsal şampiyonların patronlarının Çin'in en büyük servetlerinin sahipleri olarak teknoloji devlerini yerinden ettiğini belirtiyor. Şu anda Çin'in en zengin adamı, şişelenmiş su satan Nongfu'nun kurucusu Zhong Shanshan.

Birçok iş adamı, yerel yetkililerin doğrudan yardımıyla kişisel servetlerini büyük oranlarda artırdı. Dünyanın en büyük domuz üreticilerinden biri haline gelen Muyuan, böyle bir şirket. Şirketin merkezinin bulunduğu Nanyang şehrinin Komünist Partisi, Muyuan’ı Fortune 500 listesine koymak gibi açık bir hedefe sahip. Yerel parti, 2021'in sonlarında, yetkililere Muyuan için arazi temininin sağlanması, çeşitli uygulama ve teftişlerin düzenlenmesi talebinde bulundu. Şirket, tarım ekipmanı için sübvansiyon alacak ve plana göre, yerel mühendisler ve diğer işçiler, şirketle bağlantılı olacak. Muyuan'ın kurucusu Qin Yinglin'in kişisel serveti 23 milyar dolara yükselmiş durumda.

Devlet ve özel firmalar: Yeni bir sermaye ekosistemi

Yeni nesil girişimcilere gelince, Xi kısa süre önce onları “bir iş kurmaya cesaret etmeye” çağırdı. Mesajı, hükümetin öncelik verdiği alanlara odaklandıkları sürece yeni başlayanlar için sarsılmaz bir destek içeriyor. Bu öncelikli alanlar arasında bulut bilişim, yeşil enerji ve üst düzey üretim yer alıyor. Çin hükümeti, 2021-2025 yılları arasında 1 milyon, yenilikçi küçük ve orta ölçekli firma yaratmak istiyor. Bunlardan 100.000'i “uzmanlaşmış yeni işletmeler” olarak adlandırılacak ve 10.000'i “küçük dev” unvanını kazanacak. Devlet hala, yönlendirme politikasının bir aracı olarak özel şirketlerde doğrudan hisse satın alıyor. Ancak, çoğunlukla endüstri parkları ve devlet tarafından belirlenmiş bir statü sistemi aracılığıyla özel sektörü etkilemek ve yönlendirmek üzere yeni yöntemler de kullanıyor.

Firmalar bu sisteme katılmamakta özgür; ancak bu iktidar merkezli “yetenek, sermaye ve pazar erişimi ekosisteminin” bir parçası olmak, firmalara cazip imkanlar vadediyor. “Küçük devler” gibi tanımlamalar, onay görevi görüyor ve sermayenin nereye akması gerektiğine işaret ediyor. Bir robotik girişimi olan Fourier'in kurucusu Gu Jie, bu tür etiketlerin aynı zamanda "iyi bir halkla ilişkiler" anlamına geldiğini söylüyor. Bu etiket ve tanımlamaları elde etmek, 150 araştırma ve geliştirme (Ar-Ge ) merkezi, 24.000'den fazla şirket ve 400.000 işçiyi barındıran, büyük bir yüksek teknoloji geliştirme bölgesinin parçası olan Şanghay'daki Zhangjiang Robotik Vadisi gibi yerlere erişimi kolaylaştırıyor. İşin ilginç tarafı, yerel yönetim bu teknoloji bölgesinin sahibi ve işletmecisi konumunda.

Devlet merkezli bu girişimci firma ve sermaye ekosistemi, firmalara başka imkanlar da sağlıyor. Firması Zhangjiang'da bulunan Gu Jie, Fourier'in prototipleri için metal bileşenlerin güvenliğini sağlamanın aylar yerine haftalar sürdüğünü, çünkü tedarikçilerin çoğunun teknoloji parkında yer aldığı belirtiyor. Firma ayrıca son birkaç yılda 600'den fazla mühendis ve bilim insanını işe alarak yerel yetenek havuzundan faydalanmayı da başarmış durumda. Gu, bunu Silikon Vadisi'nde veya diğer küresel teknoloji merkezlerinde yapmanın zaman alıcı ve aşırı derecede maliyetli olacağını belirtiyor.

Fourier, bir Japon teknoloji yatırım grubu olan SoftBank'tan ve Suudi Arabistan'ın petrol devinin risk sermayesi kolu olan Aramco Ventures'tan kredi kullanıyor. Ayrıca Çin hükümet fonları tarafından da destekleniyor. Bu hükümet fonları, SoftBank'ın yatırımlarından daha küçük. Ancak hükümet, bu fonlarla piyasaya Fourier'in ticari görünümü ve konumu hakkında mesaj veriyor. Bu tür rehberlik fonları, hızla çoğalıyor. Fonların birçoğu yerel yönetimler tarafından yönetiliyor. Bir derecelendirme kuruluşu olan Fitch'e göre, devlet kurumları son üç yıl içinde, her yıl ortalama 50 özel firmanın kontrol haklarını devraldı. Bu sayı 2017'de altı ve 2018'de 18’di.

“Rehberlik fonları?”

Bu hükümet fonlarının kullanıcıları, bunu kamulaştırmanın ilk adımı olarak görmüyor. Asansör güvenliği konusunda uzmanlaşmış bir şirket olan Xinzailing'in kurucu ortağı Zhou Hanyi, bu fonları, genellikle devlet müdahalesine yol açmayan, sabit bir vadesi de olmayan bir banka kredisine benzetiyor.

Devletin “küçük devler” gibi rehberlik fonlarını ve planlarını teşvik etmedeki amacı, Ar-Ge'yi artırmak ve yeteneklerin geliştirilmesine yardımcı olmak. Hong Kong'da bir özel sermaye şirketi (ve Xinzailing'in yatırımcısı) olan Welkin Capital'den Christopher Fong, bir şirket başarısız olursa, sahip olduğu teknoloji ve işgücünün başkaları tarafından çok fazla israf edilmeden emilebileceğini söylüyor. Dolayısıyla eski işletmeler de devlet destekli inovasyon parklarına katılmayı tercih ediyor. Jala'yı bir devlet yardımı ve parti üyeliği olmadan inşa eden Zheng, bugün Şanghay'da bir bölge hükümetiyle çalışmaya başladı.

Bir araştırma firması olan Enodo Economics'e göre, bütün bunlar, Başkan Xi'nin ideal özel sektörünün Almanya'nın Mittelstand'ına benzeyebileceğine işaret ediyor: “Yenilikçi, yüksek ücretli işler yaratan ve teknolojik olarak gelişmiş mallar üreten, son derece istikrarlı, küçük özel firmalar.” Bazı girişimciler, profesyonelce yönetilen sanayi bölgelerinde bürokrasinin azaldığını ve devletin ticari operasyonlara daha az müdahale ettiğini söylüyor.

Temel açmazlar

Başkan Xi'nin daha yüksek büyüme arayışı, pratik açıdan ülkenin bazı bölgelerinde diğerlerine göre daha kolay. Şanghay'daki girişim bölgeleri, profesyonel kadroya sahip ve iyi ayarlanmış devasa bir üretim makinesini andırıyor. Bazıları eski Wall Street bankacılarını istihdam ediyor. Buna karşılık yakın zamanda güneyde Hunan eyaletindeki bir sanayi parkını ziyaret eden bir analist, parkın herhangi bir gerçek yenilik olmaksızın, Alibaba'ya ev sahipliği yapan büyük teknoloji merkezi Hangzhou gibi görünmek için yapılmış bir film setini andırdığını anlatıyor.

Girişimci firmalar (Startups) yerel yönetimlerin cömertliğine tutunduklarında, kendilerini yerel yetkililerin kaderine ve çıkarlarına bağlamaları kaçınılmaz. Bu, şirketler için her zaman bir risk oluşturur, ancak yerel yetkililerin iş dünyasına katılımı yoğunlaştığında, bu ilişki acil bir endişe halini alır. Geçen yıl Hangzhou'daki yerel yönetim, 25.000 yetkili ve aile üyesinin varlıkları hakkında kapsamlı bir inceleme yürüttü. İnceleme sonrasında, Alibaba ile bağlantısı olduğu düşünülen şehrin parti başkanı hakkında soruşturma başlatıldı ve partiden ihraç edildi.

Başkan Xi'nin vizyonu başka ve daha temel bir zorlukla karşı karşıya. California Üniversitesi'nde bir düşünce kuruluşu olan Küresel Çatışma ve İşbirliği Enstitüsü'nün yakın tarihli bir raporunun belirttiği gibi, Xi’nin vizyonu en nihayetinde özel firmalar için bütün “tedarik zincirinin devlet sektörü etrafında kümelenmesi ve doldurulmasına” dayanıyor. Başka bir deyişle, özel firmalardan, pazarda kendileri de rekabet baskısına maruz kalan müşteriler için rekabet etmektense, doğrudan veya dolaylı olarak devlete hizmet etmeleri bekleniyor. Bazıları hala geniş bir kitleye hitap eden yeni ürünler ve hizmetler hayal etmeye çalışabilir. Ancak daha fazla girişimci, ticari başarıya giden yolda hükümetle yakınlaşmayı daha faydalı bir yol olarak görmeye başlarsa bu durumda özel sektör dinamizmini yitirecektir.

Deng ve halefleri, çok fazla devlet kontrolünün kusurlarını anlamışlardı. Başkan Xi, onların yanıldığını kanıtlamaya kararlı görünüyor. Yeni zenginlere gelince, her yerde var olan pragmatik patronlar gibi, ellerinden geldiğince ve olabildiğince uzun süre büyüyebilmek için iktidara uyum sağlayacaklar.


Bu yazı, The Economist’in 5 Ağustos 2022 tarihli sayısında " Meet China’s new tycoons" başlığıyla yayınlandı. Çeviride editoryal düzenleme yapılmıştır.