SON YİRMİ YILDA İngiltere'nin başkenti oligarklara o kadar çok sıcak davrandı ki, şehir "Londongrad" olarak anılmaya başladı. Pek çok oligark, Highgate'den Hyde Park'a uzanan alanda konaklar satın aldı; bir iki isim, futbol kulübü satın aldı. Rusya geçen yıl Şubat ayında Ukrayna'yı işgal ettikten sonra 48 oligark Batı yaptırımları altına alındı. Vladimir Putin'in çalışma arkadaşlarının muazzam zenginliği, ahbap-çavuş kapitalizmi sorununu ve bu sorunla savaşmak için neden daha fazlasının yapılması gerektiğini gözler önüne serdi.

İlk kez yaklaşık on yıl önce, plütokratların rant kollayan endüstrilerden ne kadar kâr elde ettiğini tahmin eden ahbap-çavuş-kapitalizmi endeksinin son verileri ortaya çıktı. Endekse göre, ahbap-çavuş kapitalistlerinin serveti 25 yıl önceki 315 milyar dolardan bugün 3 trilyon dolara yükseldi. Başka bir ifadeyle küresel GSYH'nin %1'inden yaklaşık %3'üne çıktı. Artışın yaklaşık yüzde 65'i Amerika, Çin, Hindistan ve Rusya'dan geldi. Genel olarak ahbap-çavuş kapitalist zenginliğinin %40'ı otokratik ülkelerden geliyor ve bu ülkelerin GSYH'lerinin %9'una tekabül ediyor. Dünya çapında, zenginliklerinin büyük ölçüde devletle sıkı ilişkiler içinde olan sektörlerden geldiğine inanılan yüzlerce milyarder var.

Zenginlik kaynakları, rant kollayan ve rant kollamayan sektörler olarak sınıflandırılabilir. Bankacılık, inşaat, emlak ve doğal kaynaklar dahil olmak üzere devlete yakın sektörlerde rant kollama yaygındır. Bazen rant arayanların araziye, ruhsatlara ve kaynaklara elverişli erişim elde ederek kazançlarını artırmaları mümkün olabilir. Rekabeti sınırlamak için karteller oluşturabilirler veya rahat düzenlemeler için hükümete kulis yapabilirler. Kuralları esnetebilirler, ancak genellikle onları çiğnemezler.

Zirvedeki ülke Rusya

Endekse göre Rusya, bir kez daha, ahbap-çavuş kapitalizminin zirvede olduğu ülke. Ahbap-çavuş sektörlerinden elde edilen milyarder serveti, GSYH'nin %19'unu oluşturuyor. Ancak Ukrayna savaşının etkileri açık. Ahbap-çavuş serveti 2021'de 456 milyar dolardan bu yıl 387 milyar dolara düştü. Rus milyarderlerin servetinin sadece beşte biri ahbap-çavuş dışı sektörlerden geliyor, bu da ekonominin ne kadar çarpık olduğunu gösteriyor.

Geçen yılın Mart ayında, G7, AB ve Avustralya, "yaptırım uygulanan Rus bireyleri tecrit etmek ve onlar üzerinde ağır bir baskı uygulamak" üzere “Rus Elitleri, Vekilleri ve Oligarkları Görev Gücü” (REPO)'yu kurdu. REPO, bir yıl sonra, 58 milyar dolarlık varlığı bloke ettiğini veya dondurduğunu açıkladı. Ancak REPO, bazı durumlarda oligarkların paravan şirketler kullanarak, varlıklarını aile üyelerine devrederek veya mülke yatırım yaparak yaptırımlardan kurtulma yoluna gittiklerini beyan etti. Zenginlik, giderek bakımlı çimlerde ve mermer sütunlarda daha fazla depolanıyor.

Oligarklara bir baskı da Rusya'dan geliyor. Mart ayında Putin, varlıklarını yabancı ülkelerde saklayarak "yabancı makamlara bağımlı hale geldikleri" için oligarkları azarladı. Diğer taraftan bir tahmine göre Putin, Rusya'dan 100 milyar dolardan fazla para çıkardı. Bu para Karadeniz'de 1.4 milyar dolara mal olduğu tahmin edilen bir yerleşkenin masraflarının karşılanmasına ve geçen yıl İtalyan yetkililer tarafından el konulan 700 milyon dolarlık bir yatın kurtarılmasına yardımcı oldu. Ama Putin, Forbes’ün milyarderler listesinde yer almıyor.



ABD: Ahbap-çavuş endüstrisi olarak teknoloji şirketleri!

Öte taraftan ahbap-çavuş kapitalizmi endeksi, mega zenginler arasındaki diğer eğilimleri de aydınlatıyor. Amerika'nın 735 milyarderinin çoğu, geçen yıl teknoloji hisselerindeki çöküşten etkilendi. Küresel teknoloji milyarder servetinin beşte üçü teknoloji hisselerinden geliyor. Ülkenin teknoloji eğilimli bir endeksi olan NASDAQ kompoziti, Kasım 2021 ile Aralık 2022 arasında değerinin yaklaşık üçte birini kaybetti. Amerikan teknoloji milyarderlerinin zenginliklerinin %18 oranında azaldığı tahmin ediliyor.

Genel ahbap-çavuş sektörü serveti Amerika'da GSYH'nin yaklaşık %2'sini oluştururken, ahbap-çavuş sektörü dışı servet %15. Ancak ülkede teknoloji, ahbap-çavuş kapitalizminin bazı özelliklerini sergiliyor. Amerika'nın en büyük 20 teknoloji şirketi, 2017'de sektördeki tüm satışların yarısını alarak ülkenin en yoğun sektörü haline geldi. Teknoloji firmaları, geçen yıl sekiz firmanın toplu olarak 100 milyon dolar harcamasıyla Washington'daki en büyük lobicileri arasında yer alıyor. Teknoloji, bir ahbap-çavuş endüstrisi olarak yeniden sınıflandırıldığında, Amerika'nın ahbap-çavuş zenginliği, GSYH'nin %6'sına yükseliyor.

Çin ve Hindistan: “Devlet ve imal edilmiş zenginlik”

Bu arada, Çinli milyarderler hükümetlerinin kaprisleriyle mücadele etmeye devam ediyor. Xi Jinping, özel sermayeye baskı başlattığından beri, ahbap-çavuş serveti, 2018'de GSYH'nin %4,4'lük zirvesinden şimdi keskin bir şekilde %2,5'e düştü. Ülkede her türden iş insanı, yalnızca devletin rızasıyla çalışır. 1998'de ülkede (Hong Kong ve Makao dahil) toplam serveti 50 milyar dolar olan yalnızca sekiz milyarder vardı. Şimdi 562 milyarder, 2 trilyon doları yönetiyor.

Endekse göre, ahbap-çavuş kapitalistleri bu toplamın yaklaşık dörtte birini oluşturuyor. New York Şehir Üniversitesi'nin bünyesinde yer alan Stone Center on Socio-Economic Inequality tarafından yakın zamanda yayınlanan bir çalışmada, yozlaşmış üst düzey yetkililerin %83 ila %91'inin kentsel gelir dağılımının ilk %1'inde yer aldığını gösteriyor. 

Xi'nin 2012'de iktidara gelmesinden bu yana 1,5 milyonu aşkın kişi devam eden yolsuzlukla mücadele kapsamında cezalandırıldı. Yüksek profilli iş adamları da daha fazla incelemeyle karşı karşıya. Teknoloji devi Alibaba'nın kurucu ortaklarından Jack Ma, 2020'nin sonlarında yetkilileri eleştirdikten sonra ortadan kaybolduğunda, serveti yaklaşık 50 milyar dolardı. Geçenlerde, o eski servet rakamının yarısı değerinde yeniden ortaya çıktı. Milyarder bir bankacı olan Bao Fan, bir soruşturmaya yardımcı olması için Şubat ayında kaçırıldı. O zamandan beri görülmedi.

Resmi olarak kullanılan "ortak refah" söylemi, Çin'den para çıkarmak için dışarıda bir küçük ev endüstrisi yarattı. Singapur bunun için en önemli destinasyon oldu. 2019'da ülkede yalnızca 33 Çinli aile ofisi vardı; bunlar bir ailenin varlıklarını yöneten şirketlerdi. Bu aile ofisi sayısı, 2022'nin sonunda neredeyse 750’ye ulaştı.

Hindistan'ın lideri Narendra Modi, ülkenin şirket kaptanları arasında favorilere sahip. Son on yılda, ahbap-çavuş kapitalist sektörlerden gelen servet, GSYH'nin %5'inden yaklaşık %8'ine yükseldi. Aynı isimli holdingin sahibi Gautam Adani, Eylül ayında dünyanın en zengin üçüncü kişisi oldu. Ancak Ocak ayında şirketi, Amerikalı bir satıcı olan Hindenburg Research tarafından dolandırıcılık ve borsa manipülasyonu ile suçlandı. Şirket tüm suçlamaları reddediyor. Serveti 90 milyar dolardan 47 milyar dolara düştü.

İktidar ve Ekonomi: Seçkinleri zenginleştirirken ülkeyi yoksullaştırmak!

Kayırmacılık tamamen kontrolden çıktığında ne olur? Polonyalı sosyolog Stanislav Andreski, “seçkinler kendilerini bir ülkeyi yoksullaştıracak kadar zenginleştirirlerse, bir ‘kleptokrasi’ oluşur,” diyor. Andreski, 1960'ların sonlarında bu tür rejimlere ve bunların etkilerine karşı uyarıda bulunmuştu. Batılı ülkelerin ona kulak vermesi 50 yıldan fazla zaman aldı.

Kleptokrasiyi tanımlamak bilimsel bir faaliyet olmaktan çok bir sanattır. Bulgular, demokrasi ve yolsuzluk endeksleriyle yalnızca bir şekilde ilişkilidir. Acaba yolsuzluk devletin işlevlerini hangi düzeyde yok eder? Amerika'nın uluslararası kalkınma ajansı USAİD, geçen yıl 84 sayfalık bir “dekleptifikasyon” kılavuzu yayınladı. Söz konusu kılavuz, Brezilya, Malezya ve Ukrayna dahil olmak üzere 13 ülkeyi inceledikten sonra, bu konuda özellikle, yozlaşmış tekellerin kırılmasını ve mülkiyet kayıtlarının dijitalleştirilmesini tavsiye ediyor.

Amerika, yozlaşmaya ve kayırmacılığa karşı ilave bir baskı için uluslararası motivasyonu artırmaya çalışıyor. Mart ayında ikinci “demokrasi zirvesi”ne ev sahipliği yaptı. Küresel GSYH'nin üçte ikisini temsil eden yetmiş dört ülke, diğer şeylerin yanı sıra, "yolsuzluğu önlemek ve yolsuzlukla mücadele etmek" için çalışacaklarını açıkladı. Rusya ve Çin anlaşılır bir şekilde zirvenin dışındaydı. Brezilya, Endonezya ve Güney Afrika ise zirveye katılan ülkeler arasındaydı.

Zirvede Amerika hazine bakanı Janet Yellen, “kleptokratların isimsiz yabancı gayrimenkul alımları yoluyla servetlerini akladıklarına” dikkat çekti. Bu nedenle, gelecek yıldan itibaren Amerika, ülkede kurulan veya faaliyet gösteren firmaların gerçek veya "intifa hakkı" sahiplerini açıklamasını zorunlu kılacak. 36 ülke daha, Amerika'nın kimlik gizlemeyi zorlaştıran beyannamesine katıldı. Ancak şeffaflık sihirli değnek değildir. Geçen yıl İngiltere’de yeni bir yasa, mülk varlıklarına sahip yabancı işletmelerin kendilerini kaydettirmesini ve gerçek sahiplerini ifşa etmesini zorunlu kıldı. Yolsuzlukla mücadele gözlemcisi tarafından Şubat ayında yayınlanan bir rapor, yeni kurala tabi 92.000 mülkün 52.000'inin sahibinin açıklanmadığını ortaya koydu. Perde arkasındaki sahipler, kuralları ve kayıtları yok sayar ve genellikle onları denetleyecek mekanizmalar da eksik ya da zayıftır.

Amerika ayrıca vatandaşlığı bir yığın nakit karşılığında satan "altın" vizelerden endişe duyuyor. Beş Karayip vergi cenneti, her biri 100.000-150.000 ABD Doları karşılığında yaklaşık 150 ülkeye vizesiz seyahat sağlayan pasaportlar satıyor. İngiltere'de 2008'de başlatılan birinci sınıf vize programı kapsamında, İngiliz tahvillerine veya hisselerine yatırım yapmak için 1 milyon sterline (1,25 milyon dolar) sahip olduğunu kanıtlayabilen yabancılara beş yıl içinde kalıcı oturma izni veriliyor. Bu program, Rus parasıyla ilgili korkular nedeniyle Ukrayna'daki savaşın başlamasından bir hafta önce kapatıldı. Ancak bu program kapsamında düzenlenen 13.777 vizeden beşte biri Ruslara (şu anda yaptırımlar altındaki on oligark dahil), üçte biri ise Çinlilere gitti.

Londra'da, Highgate mezarlığında bir uyarı yatıyor. Orada, oligark konaklarından (ve ayrıca Karl Marx'ın mezarından) çok uzak olmayan Alexander Litvinenko'nun mezarını bulabilirsiniz. 2006 yılında Putin'in çevresi hakkında korkunç iddialarda bulunduktan sonra Rus ajanları tarafından bir doz polonyum-210 ile öldürüldü. Litvinenko, radyasyonun dışarı sızmasını önlemek için özel olarak mühürlenmiş kurşun astarlı bir tabuta gömüldü. [Uyarı şu: Siyasi iktidarların] artık dışarıdan para taşıyan tehlikeli varlıkların ülkelerine sızmasını önlemesinde fayda var.


Bu makale, 02 Mayıs 2023 tarihinde The Economist’te “A bumpy ride for billionaires: The 2023 crony-capitalism index” başlığıyla yayınlandı. Kısaltılarak çevirilen metinde editoryal düzenleme yapılmıştır.